Producción literaria

DOI: 10.5281/zenodo.5015142

Cuento de autoría propia sobre la tradicional corrida de toros de la ciudad de Ayaviri: Turu Pukllay Ayavirimanta, Puno. 2021

Quispe-Mayta, Fernando (a)

(a) Universidad Nacional del Altiplano. Centro de lenguas extranjeras y nativas. EstudianteCorreo electrónico de correspondencia:
fredsu922021
vol.6 n.1depl09
Todo el contenido de esta revista, excepto dónde está identificado, está bajo una Licencia Creative Commons
ApartadosIntroducciónGramáticaFonéticaDescomposiciónGlosario de raíces y sufijosObservación
Cómo citar este artículo
Palabras claves:Urin qichwaQuechuaPublicación literariaLengua nativaIdioma quechua

Introducción

Este texto es de creación propia inspirada en la tradicional corrida de toros de la ciudad de Ayaviri que se realiza en honor a la virgen de Alta Gracia, patrona de esta ciudad. Este evento tiene origen colonial pero con un tremendo matiz indígena; estas líneas relatan la tragedia de un aficionado indígena osado y bohemio que decide saltar al ruedo y enfrentarse al toro más bravo del turu pukllay.

Gramática

Turu pukllay

Huk kutis, apu kolqueparque chakinpi, mamita Alta Gracia p´unchawpi hatun raymita q´uñirichkaran, Moya pampapi achka runakuna hatun turu pukllay p´unchawpi huñukunku, Paykunaqa ¡ole! ¡ole! chakwarachkanku, wifalakunata takispa, kaqchata tususpa, pinkillutapis tamburilkunatapis tukaspa ¡wifala! ¡wifala!
Huk runa kanchata sapallan lluqsimun, turuwan pukllanapaq, sutinqa kasqa Idelfonso. Pay turuwan rikuchikun hinas nimun: ¡hamuy! ¡hamuy turu! capichunta muyurispa.
Hinallataq, chay hatun turu Idelfonso waynata rikuspa supaytapuni phawamun. Runakunaqa ¡ole ¡ole! chakwarinku; Idelfonso qhalipuni pukllamun ¡iman chay uywa, mana hap´iwanchu, sunsu turu, kaypi kachkani, rikuwanki manachu! nimun.
Chaymanta, chay hatun turu millayta waq´an, muyata ch´inllata saq´in hinas phawamun. Idelfonso sayarin, capichunta muyuspa nimun ¡kaypi kachkani sunsu turu!. Hinataq lluchkan; huk warmi millaytapuni q´aparin ¡waaa! nispa. Turu Idelfonso waynata uqharin, waqrawan wiksanta t´uqun, sinchita quñi yawar turu uyanpi phawamun.

Fonética

/Turu pukllay/[tʊru pʊkλay]/Huk kutis, apu Kolqueparque chakipi, mamita Alta Gracia p´unchawpi hatun raymita q´uñirichkaran,/ [hʊk kʊtɪs, apʊ kʊlqεparqε čakɪŋpɪ, mamita alta gracia p'ʊŋčawpɪ hatʊŋ raymita q'ɔñɪričkaraŋ]/Moya pampapi achka runakuna hatun turu pukllay p´unchawpi huñukunku,/ [muya pampapɪ ačka ruŋakʊŋa hatʊŋ tʊru pʊkλay pʊŋčawpɪ hʊñʊkʊŋkʊ.]/Paykunaqa ¡ole! ¡ole! chakwarachkanku, wifalakunata takispa, kaqchata tususpa, pinkillutapis tamburilkunatapis tukaspa ¡wifala! ¡wifala!/[paykʊŋaqɑ ¡óle! ¡óle! čakwaračkɑŋku, wɪfalakʊŋata takɪspa, kaqčata tʊsuspa, pɪnkɪλutapɪs tamburilkʊŋatapɪs tʊkaspa ¡wɪfala! ¡wɪfala!]/Huk runa kanchata sapallan lluqsimun, turuwan pukllanapaq, sutinqa kasqa Idelfonso./[hʊk ruŋa kaŋčata sapaλan λoqsimuŋ, tʊruwaŋ pʊkλaŋpaq, sutɪŋqɑ kasqɑ idelfoŋsu.] /Pay turuwan rikuchikun hinas nimun: ¡hamuy! ¡hamuy turu! capichunta muyurispa./[pay tʊruwan rikʊčikʊn hɪŋas ŋɪmuŋ: ¡hamuy! ¡hamuy tʊru! capɪčuŋta muyʊrispa]/Hinallataq, chay hatun turu Idelfonso waynata rikuspa supaytapuni phawamun;/[hɪŋaλataq, čay hatʊn tʊru idelfoŋsu wayŋata rikʊspa supaytapʊŋɪ pᑋawamuŋ;]/Runakunaqa ¡ole ¡ole! chakwarinku; Idelfonso qhalipuni pukllamun ¡iman chay uywa, mana hap´iwanchu, sunsu turu, kaypi kachkani, rikuwanki manachu! nimun./[ruŋakʊŋaqɑ ¡ole! ¡ole! čakwariŋkʊ; idelfoŋsu qᑋɑlipʊŋɪ pʊkλamuŋ ¡imaŋ čay uywa, maŋa hap´ɪwaŋču, suŋsu tʊru, kaypɪ kačkaŋɪ, rikʊwaŋkɪ maŋaču! ŋɪmuŋ.]/Chaymanta, chay hatun turu millayta waq´an muyata ch´inllata saq´in hina phawamun./[čaymaŋta, čay hatʊŋ tʊru miλayta waq'ɑn muyata č'iŋλata saq'ɪŋ hɪŋa pᑋawamuŋ]/Idelfonso sayarin, capichunta muyuspa nimun ¡kaypi kachkani sunsu turu!. Hinataq lluchkan; huk warmi millaytapuni q´aparin ¡waaa! nispa./[ɪdelfoŋso sayariŋ, capɪčuŋta muyʊspa ŋɪmuŋ ¡ kaypɪ kačkaŋɪ suŋsu tʊru!. hɪŋataq λučkan; hʊk warmi miλaytapʊnɪ q'ɑpariŋ ¡waaa! ŋɪspa.]/Turu Idelfonso waynata uqharin, waqrawan wiksanta t´uqun, sinchita quñi yawar turu uyanpi phawamun./[tʊru ɪdelfoŋso wayŋata oqᑋɑriŋ, waqrawaŋ wɪksaŋta t’ʊqʊŋ, siŋchita qʊñɪ yawar toro uyaŋpɪ pᑋawamuŋ]

Descomposición

Turu puklla-y

Huk kuti-s, apu Kolqueparque chaki-n-pi, mamita Alta Gracia p´unchaw-pi hatun raymi-ta q´uñi-ri-chka-ran, Moya pampa-pi achka runa-kuna hatu-n turu puklla-y p´unchaw-pi huñu-ku-nku, Pay-kuna-qa ¡ole! ¡ole! chakwa-ra-chka-nku, wifala-kuna-ta taki-spa, kaqcha-ta tusu-spa, pinkillu-ta-pis tamburil-kuna-ta-pis tuka-spa ¡wifala! ¡wifala!Huk runa kancha-ta sapa-llan lluqsi-mu-n, turu-wan puklla-na-paq, suti-nqa kasqa Idelfonso. Pay turu-wan riku-chi-kun hinas nimun: ¡hamuy! ¡hamuy turu! capichu-n-ta muyu-ris-pa.Hinalla-taq, chay hatu-n turu Idelfonso wayna-ta riku-s-pa supayta-puni phawa-mun. Runa-kuna-qa ¡ole ¡ole! chakwa-ri-nku; Idelfonso qhali-puni puklla-mun ¡ima-n chay uywa, mana hap´i-wan-chu, sunsu turu, kay-pi kachkan-i, riku-wa-nki mana-chu! nimu-n.Chayman-ta, chay hatu-n turu millay-ta waq’a-n, muya-ta ch´inlla-ta saq´i-n hinas phawa-mun. Idelfonso saya-ri-n, capichu-n-ta muyu-spa nimu-n ¡kay-pi kachkan-i sunsu turu!. Hina-taq lluchka-n; huk warmi millay-ta-puni q´apari-n ¡waaa! ni-spa. Turu Idelfonso wayna-ta uqhari-n, waqra-wan wiksa-n-ta t´uqu-n, sinchi-ta quñi yawar turu uya-n-pi phawa-mu-n.

Glosario de raíces y sufijos

achka : adjetivo: mucho; mucha; muchos; muchas; harto; bastante; abundanteapu : espíritu o divinidad superior; deidad andina; divinidad de la naturalezacapichu: refonologización imperfecta de capote o capa para torear.chaki : anatomia: pie; pata; pata; pie; pieschakwa: verbo: gritarchay : (pron.dem) ese; esa; eso; ello; ése; ésa; ésochinlla : silencio-chka : sufijo que denota mayor duración de una acción, acción contínua.-chu : sufijo para marcar duda (en juicios); marcar pregunta; marcar negaciónhap’i- : agarrar, coger (hap’i-y)hatu- : ~ (adjetivo) grande (hatu-n)hinalla : palabra que se entiende como “del mismo modo”hinas : entonceshuk : numeral, uno, una, el número 1huñu- : verbo ~ reunir, juntar, agrupar (huñu-y)ima : indica pregunta genérica, inicio de pregunta.ka- : verbo ~ ser/estar (ka-y)-kama: limitativo (hasta, mientras) señala límite espacialkancha : patio; cancha; corral, ruedo.kaqcha : danza guerrera de origen K´ana propia y emblematica de la provincia de Melgar.kay : adj. este; esta; esto; ésto; ésta; éste-ku : adquirir la cualidad a uno mismo de la raíz-kuna : sufijo pluralizador de sustantivos kuti- : verbo ~ regresar (kuti-y); sustantivo ~ vez; ocasión; veces (kuti)-lla : sufijo afectivo; sufijo para suavizar el imperativolluchka- : resbalar, patinar, rodar (lluchka-y)lluqsi- : relacionado a movimiento: salir; partir; levantar (lluqsi-y)mana : negación millay : excesivo; superlativo, feo-mu : sufijo cislocativo o traslocativo-n : posesivo 3P, conjugación verbal de 3P, señala o aclara el adjetivo-na : cosa para, concretadorni- : verbo, ~ decir (ni-y)-nku : sufijo posesivo (su,de ellos/ellas)p´unchaw: s. día; día solar-pa : sufijo posesivo cuando la palabra termina en consonante pampa : campo; llanura; llano; planicie-paq : benefactivo (para), destinatariopay : pronombre: el; él; ella; el; ellaphawa- : verbo: correr (phawa-y)-pi : sufijo locativopinkillu : instrumento de viento usado en música tradicional andina.-pis : aditivo (y,también)puklla- : verbo: jugar (puklla-y)-puni : denota seguridad, confianza o convicción (siempre)q´uñi : adjetivo caliente, templado, tibio, cálido.-qa : proporciona información ya conocida, por otra parte representa al artículo definido o indefinido-qa : proporciona información ya conocida, por otra parte representa al artículo definido o indefinidoqhali : relacionado a realizar algo con gran habilidadraymi : fiesta; celebración-ri- : sufijo para iniciar una acción o que su duración sea en un periodo corto de tiemporuna : sustantivo: indio; hombre; ser humano; persona; gente; indígena-s : sufijo de juicio “dicen que…”, “se dice que…”sapa : cada; cada uno; único; solosaq’i- : dejar, abandonar (saq’i-y)saya- : pararse; detenerse; estar de pie; estar parado y firme (saya-y)sinchi : adverbio: bastante; suficiente; demasiado; mucho; terrible-sqa : participio pasivo; sufijo verbal de pasado históricosunsu : refonología imperfecta relacionado a tonto, sonso.suti : nombre; denominación; apodot´uqu : agujero; hueco; abertura; boquete; cavidad; hoyo-ta : acusativo: convierte algunos adjetivos a adverbiostaki- : verbo ~ cantar (taki-y); sustantivo abstracto canción; canto; canto (taki-y)tamburil: instrumento de percusión usado en danzas tradicionales andinas.-taq : sufijo contrastivo,pero, sin embargo, mientras que. tukas : sufijo verbal refonologizado relacionado a tocar, usar el instrumento.turu : sustantivo: torotusu- : verbo: bailar, danzar (tusu-y)uqhar : recoger, levantaruya : cara, rostrouywa : animal, bestia-wan : instrumental/comitativo (con) relacionador.waqa- : llorar, plañir, lamentar (waqa-y)waqra : cuerno, cacho warmi : mujer, femeninowayna : jovenwifala : término para danza carnavalesca andinawiksa : estómago; barriga; vientre; abdomen; panza-y : marca el verbo en infinitivo; marca posesivo de primera persona; marca sustantivo (algunos casos); marca acción del verbo en imperativo; yawar : sangre -yku : sufijo que nos indica movimiento de fuera hacia dentro o de arriba hacia abajo-yu : sufijo desgastado de -yku

Traducción

Kastilla simipi


Corrida de toros

Una vez, en las faldas del cerro Kolqueparque y en la gran festividad de la mamita Virgen de Alta Gracia; llegó el día de corridas de toros y toda la gente se reunió en la planicie de la Moya, ellos gritaban ¡ole! ¡ole! cantando wifalas, bailando kaqcha, tocando pinquillos y tambores ¡wifala! ¡wifala!.

Un hombre saltó solo al ruedo dispuesto a jugar con el toro, su nombre era Idelfonso. Se hizo ver con el toro y entonces gritó: ¡ven! ¡ven toro! moviendo su capote.

Entonces, el toro empezó a correr con gran bravío hacia él. La gente gritaba ¡ole! ¡ole!; Idelfonso capeó hábilmente y dijo: ¡que es ese animal, no me coge, toro sonso, aquí estoy, me ves o no!.

Después, el gran toro mugió monstruosamente y dejó a la Moya en silencio y otra vez empezó a correr. Idelfonso se paró firme y moviendo su capote dijo: ¡aquí estoy toro sonso!. De pronto resbaló y una mujer gritó espantosamente. El toro corneó y levantó a Idelfonso perforando su barriga, la sangre corría a raudales por la cara del toro.


Observación

El término supayta en este texto se interpreta como acción realizada enérgicamente o con bravío.

Citar como:

Quispe-Mayta, F. (2021). Cuento de autoría propia sobre la tradicional corrida de toros de la ciudad de Ayaviri: Turu Pukllay Ayavirimanta, Puno. 2021. fredsu92, 6(1), depl09. https://doi.org/10.5281/zenodo.5015142

Lenguaje:

  • Español

  • Puno urin qichwa

Conflictos de interés:

Ninguno declarado.

Fuente de financiación:

Recurso propio del autor.

Revisor(es):

Valeriano-Anahui, Guillermo; Sucari-Callohuanca, Fredy Ivan

Recibido:

19 de mayo 2021

Publicado:

22 de junio 2021